Λόφος Ζάγανι

Στα όρια του δήμου Σπάτων – Αρτέμιδος, στον λόφο Ζάγανι, βρίσκονται τα απομεινάρια ενός ιστορικού και αρχαιολογικού οικισμού, που χρονολογείται από τη νεολιθική και πρωτοελλαδική εποχή. Πρόκειται για έναν μοναδικής αξίας, οχυρωμένο πρωτοελλαδικό οικισμό, όπου εντοπίζονται ίχνη κατοίκησης περίπου από το 3.000 π.Χ. Σήμερα, στον λόφο είναι ορατά κάποια δωμάτια σπιτιών του οικισμού και το αρχαίο τείχος, που εντοπίστηκαν κατά την ανασκαφή του 1981, αν και η ύπαρξη προϊστορικού οικισμού στον λόφο Ζαγάνι είναι γνωστή από το 1926. αναγγελία για τη δημιουργία του νέου αεροδρομίου στα Σπάτα έγινε το 1976.

Σύμφωνα με τον καθηγητή Γιόζεφ Μαράν του Πανεπιστημίου της Χαϊδελβέργης, ο προϊστορικός οικισμός στον λόφο Ζαγάνι στα Σπάτα είναι ένας οχυρωμένος οικισμός της τελικής Νεολιθικής/Πρώιμης Εποχής του Χαλκού που συγκαταλέγεται μεταξύ των σπουδαιότερων του αιγαιακού πολιτισμού. Οι αρχαιολογικές εκτιμήσεις συγκλίνουν πως πρόκειται για ένα κέντρο με περικεντρικό πολεοδομικό σχεδιασμό, με λιθόκτιστα σπίτια στην κορυφή ενός λόφου που κατέχει σημαντική θέση στο κέντρο των οικισμών της Πρώιμης Εποχής του Χαλκού στην Αττική. Ανάλογο παράδειγμα οχυρωμένου οικισμού της ίδιας εποχής, μέχρι στιγμής, έχουν ανακαλυφθεί μόνο στην Τροία, γεγονός επίσης ενδεικτικό της σπουδαιότητάς του.